Athene, twintig jaar na de vijftien dodelijkste seconden

De Atheners herdenken vandaag de dodelijke aardbeving van 1999, die de Griekse hoofdstad precies twintig jaar geleden als een donderslag bij heldere hemel trof, en aan 143 mensen het leven kostte. Vooral voor de inwoners van Metamorfosi, de voorstad van Athene waar mijn vrouw vandaan komt en waar we momenteel wonen, heeft deze dag een gitzwarte rand. Onze thuishaven in het noorden van Athene is namelijk een van de twee hoofdstedelijke gemeenten waar de aardbeving de meest verwoestende impact had, en waar de ramp 20 jaar later nog steeds voor mentale littekens en onverwerkte trauma’s zorgt.

Dinsdag 7 september 1999, 14u56 Griekse tijd. De nietsvermoedende Atheners voelen plots de grond onder zich daveren als nooit tevoren. De inwoners van de Griekse hoofdstad ondervinden geregeld wel eens de impact van een aardbeving, maar geen enkele daarvan kwam in de buurt van wat de hoofdstedelingen op deze noodlottige dindsdag voelen. Achteraf wordt duidelijk waarom: in tegenstelling tot de eerdere bevingen waarvan het epicentrum steeds relatief afgelegen in Griekenland werd opgetekend, bevindt het epicentrum zich ditmaal op amper 18 kilometer van het centrum van Athene, aan de voet van de Parnitha-berg.

De beving, die in de talloze Atheense flatgebouwen als de armageddon aanvoelt, duurt welgeteld vijftien seconden. Vijftien seconden waarin vele Atheners doodsangsten uitstaan. Voor heel wat onder hen blijft het helaas niet bij angst: tientallen gebouwen storten in, ettelijke mensen raken bedolven onder het puin. De ramp zou uiteindelijk aan 146 mensen het leven kosten. De aardbeving staat vandaag te boek als de dodelijkste natuurramp van de afgelopen vijftig jaar in Athene, en bij uitbreiding in heel Griekenland. Zelfs de tragische Atheense bosbranden van vorig jaar eisten minder levens.

Wanneer na afloop van de ramp de schade wordt opgemeten, blijkt dat de noordwestelijke voorsteden van Athene in de buurt van het epicentrum het hardst getroffen zijn: Acharnes, Ano Liosia, Nea Filadelfia, Peristeri, en… Metamorfosi. De taferelen hier zijn onvatbaar: delen van Metamorfosi lijken een slagveld, verschillende gebouwen liggen in puin. De tol is het hoogst in het volledig ingestorte flatgebouw op de hoek van de straten Psichari en Chrisolora. Hier laten niet minder dan 16 mensen het leven. Het lot wil dat dit flatgebouw gelegen was naast ons huidig flatgebouw. Naast het gebouw waar mijn echtegenote bovendien is opgegroeid, en vanwaar ze twintig jaar geleden de tragedie tegen wil en dank vanop de eerste rij meemaakte.

Ze heeft het er af en toe wel eens over, hoe ze als veertienjarig meisje de gebeurtenissen van die dag beleefde. Niet vaak, want zelfs twintig jaar later blijft het haar emotioneel zwaar liggen. Maar telkens ze erover praat, lopen de rillingen me steeds opnieuw over het lijf. Over het moment dat hun hele flat van links naar rechts begon te slingeren. Hoe de paniek haar hele familie – ouders, grootouders en broers – liet verstijven. Over hoe er aan die vijftien seconden geen eind leek te komen. Hoe ze heel die tijd machteloos en vol angst wachtte tot het gebouw het zou begeven, iets wat onvermijdelijk leek vanwege het oordevovende geluid. Over hoe ze op het einde van de beving het gebouw uitliep, maar eenmaal buiten aanvankelijk geen hand voor ogen zag.

Dat het vijftien angstaanjagende seconden waren, is duidelijk. Maar de echte tragiek, aldus mijn vrouw, kwam pas in de minuten, uren en dagen na het einde van de beving. Te beginnen met het beeld van het naastgelegen flatgebouw, waar ze de dag ervoor nog bij een bevriend buurmeisje had gespeeld, maar dat plots met de grond gelijkgemaakt was. De omwonenden probeerden meteen met man en macht bij de bedolven inwoners te geraken, in afwachting van de hulpdiensten. Intussen sijpelde ook het nieuws door van de instortingen in andere delen van Metamorfosi, samen met de vrees voor een dodelijke afloop voor vele buren en vrienden die zich op het moment van de beving in de betroffen gebouwen vonden. Er was ook het nieuws van de Ricomex-fabriek in Menidi (Acharnes), op een steenworp van Metamorfosi, die het volledig had begeven terwijl er tientallen werknemers aanwezig waren.

Uiteindelijk zou nog dagenlang gezocht worden naar inwoners onder het puin. Velen werden dood teruggevonden. Mijn vrouw verloor in één klap zestien buren – waaronder verschillende goeie vrienden – alleen al in het aanliggende flatgebouw in Psichari. Daarbij kwamen dan nog de vrienden en kennissen die stierven in andere gebouwen in Metamorfosi. En uit de restanten van de de Ricomex-fabriek werden maar liefst 39 doden uit het puin gehaald, de enige plaats met meer dodelijke slachtoffers dan Metamorfosi. Maar het waren de getuigenissen van de buren en vrienden die wèl levend vanonder het puin gehaald werden, die de gruwel van de ramp pas echt duidelijk maakten. Zij die het konden navertellen, getuigden over de afschuwelijke manier waarop ze ouders, kinderen of familieleden soms voor hun eigen ogen zagen sterven, terwijl ze zelf nog urenlang onder het puin probeerden te overleven, wachtend op hulp waarvan ze niet wisten of die er ooit zou komen.

De verhalen zijn hartverscheurend. Er was het verhaal van de twee broertjes die, beide zwaargewond, vastzaten op een paar meter van elkaar, en elkaar urenlang moed probeerden in te praten zonder dat ze elkaar konden zien. Eentje van hen overleed uiteindelijk voor ze gered konden worden. De andere vertelde na z’n redding over hoe hij na een paar uur onder het puin plots geen antwoord meer kreeg, het moment waarop hij besefte dat z’n broertje er niet meer was. Er was het verhaal van Panagiotis Polikandriotis, voormalig bokskampioen en graag geziene buur en vriend onder de inwoners van Metamorfosi, die tijdens de ramp zijn leven gaf voor zijn drie kinderen. Toen hun flat instortte, gooide hij zichzelf zonder aarzelen over zijn kinderen om hen te beschermen tegen een invallende muur. Panagiotis bezweek, maar zorgde er zo voor dat zijn kinderen overleefden. Zijn tienjarige zoon Giannis, die uiteindelijk als gevolg van de ramp een deel van zijn rechterbeen zou verliezen, werd als laatste van de drie kinderen gered, meer dan twintig uur na de beving. En zo zijn er nog veel meer pakkende verhalen.

De tragische gebeurtenissen van die dag in Metamorfosi blijven voor altijd in het collectieve geheugen van de gemeente zitten. Het noodlottige flatgebouw op de hoek van onze straat en Psichari werd na de ramp nooit herbouwd. De site is nu enkel nog een leeg grasplein, met een gedenksteen voor zij er die dag het leven lieten. De onfortuinlijke Panagiotis Polikandriotis kreeg vanwege zijn heldendaad een borstbeeld nabij de plaats waar hij zijn leven gaf. Ook daar werd nooit een nieuw gebouw opgetrokken. De gapende leemtes vormen een blijvende herinnering aan wat zich hier twintig jaar geleden heeft afgespeeld. Zij die de ramp van die dag actief hebben meegemaakt, zijn er voorgoed door gevormd. Ook mijn echtgenote, die nu nog steeds bij elke lichte aardbeving (en die zijn er gergeld hier) altijd wel even van haar melk is. Toen Athene een tweetal maanden geleden getroffen werd door een relatief hevige aardschok – het was de eerste sinds ’99 met een epicentrum nabij de hoofdstad – kreeg ze zelfs een lichte paniekaanval. Het was de eerste beving die qua lengte en gevoel in de buurt kwam van die fatale schok in ’99, en mijn vrouw zag zich teruggeworpen naar de hele gruwel van twintig jaar geleden. Ze zal zeker niet de enige in Metamorfosi geweest zijn. Zelfs twee decennia later zorgt de desastreuze aardbeving hier nog steeds voor naschokken.